Sadece Bir Lider Değil: Atatürk'ün Az Bilinen 5 Etkileyici Yönü

Giriş: Liderin Ötesindeki İnsan

Mustafa Kemal Atatürk üzerine yazılanlar, modern tarihin en zengin külliyatlarından birini oluşturur. Askeri dehası, kurucu liderliği ve bir imparatorluğun küllerinden yeni bir ulus-devlet inşa eden devrimci vizyonu, haklı olarak sayısız analize konu olmuştur. Ancak bu görkemli anlatının ardında, çoğu zaman gözden kaçan ve onun karakterini çok daha derinlemesine aydınlatan anlar ve kararlar yatar.

Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucu DNA'sını tam anlamıyla kavramak için, büyük muharebelerin ve kanunların ötesine geçerek Atatürk'ün bir stratejist, diplomat ve yenilikçi olarak karakterinin dövüldüğü o kilit anlara bakmak gerekir. Bu analiz, tarihsel kayıtlardan yola çıkarak, liderin ötesindeki insanı ortaya koyan ve onun liderlik dehasına dair daha incelikli bir portre çizen beş kritik anı ve kararı gün yüzüne çıkarıyor.

--------------------------------------------------------------------------------

1. "Hatay Benim Şahsi Meselemdir": Bir Liderin Gerekirse Cumhurbaşkanlığını Bırakacağı Ulusal Dava

Atatürk'ün en kararlı diplomatik zaferlerinden biri, tek bir kurşun atılmadan anavatana katılan Hatay meselesidir. Bu süreç, onun bir davaya olan sarsılmaz kişisel bağlılığının ve bunu ulusal kazanıma dönüştüren stratejik sabrının en çarpıcı örneğidir. Bu konudaki nihai iradesini şu sözlerle tarihe not düşmüştür:

"Hatay benim şahsi meselemdir. ... Şayet ufukta bu yolda binde bir ihtimal belirse, Türkiye Cumhuriyeti Reisliği'nden ve hatta Büyük Millet Meclisi azalığından da çekileceğim. Ve bir fert olarak bana iltihak edecek birkaç arkadaşla beraber Hatay'a gireceğim."

Bu, sıradan bir politik demeç değildi; bir liderin davası uğruna en yüksek makamları terk edip sıradan bir nefer olarak savaşma yeminiydi. Bu kişisel adanmışlık, "caydırıcı diplomasi" olarak bilinen çok yönlü bir stratejinin psikolojik temelini oluşturdu. Bu strateji yalnızca askeri bir gövde gösterisiyle sınırlı kalmadı. Atatürk'ün bilinçli olarak bir "askerî harekâtın başlangıcı gibi" tertip ettiği yurt gezileri, Fransa'ya net bir mesaj verirken, aynı zamanda bir enformasyon savaşı da yürütülüyordu. Bizzat kendisinin gazeteci Yunus Nadi'ye dikte ettirdiği bir makalede yer alan şu cümleler, Paris'e gönderilen üstü örtülü bir ültimatom niteliğindeydi: "...Türkiye İskenderun, Antakya ve havalisini yalnız 24 veya 48 saatte millî kuvvetleriyle işgal edebilir..."

İzlenen iki aşamalı plan, onun stratejik dehasını gözler önüne serer: Önce Sancak'ın "Hatay Devleti" adıyla bağımsızlığını sağlamak, ardından bu devletin kendi iradesiyle Türkiye'ye katılmasını temin etmek. Bu süreç, kişisel kararlılığın, diplomatik baskının ve medya aracılığıyla yürütülen psikolojik harbin nasıl ulusal bir zafere dönüştüğünün tarihsel bir dersidir.

--------------------------------------------------------------------------------

2. Emirsiz Gelen İnisiyatif: Çanakkale'nin Kaderini Değiştiren O Kritik Saatler

Çanakkale Kara Savaşları'nın ilk saatlerinde, Yarbay Mustafa Kemal'in aldığı bir karar, sadece bir muharebenin değil, tüm savaşın seyrini değiştiren bir an olarak tarihe geçmiştir. Bu hamle, onun askeri öngörüsünü ve en kritik anda tüm kariyerini riske atma cüretini kanıtlayan en somut olaylardan biridir.

25 Nisan 1915 sabahı, ANZAK kuvvetleri planlanan hedeflerinin kuzeyindeki Arıburnu'na çıkarma yaparken, bölgedeki Türk komuta kademesi durumun vahametini henüz tam olarak kavrayamamıştı. O esnada 19. Tümen Komutanı Yarbay Mustafa Kemal, üstlerinden herhangi bir emir almamasına rağmen durumu analiz ederek inisiyatif kullandı. Bu, sadece proaktif bir hareket değil, sonuçları bir askeri mahkemede yargılanmayı gerektirebilecek, hesaplanmış bir itaatsizlikti.

Müttefiklerin tüm planı, yarımadaya hâkim konumdaki stratejik Kocaçimen Tepe'yi hızla ele geçirerek Türk savunmasını çökertmek üzerine kuruluydu. Durumun kritik eşikte olduğunu anlayan Mustafa Kemal, emir beklemeden birliğine "taarruz" emri verdi. Bu yetkisiz ve cüretkâr müdahale, ANZAK ilerleyişini en hayati saatlerde durdurarak düşmanın tüm planını temelden altüst etti. Orta rütbeli bir komutanın, tüm askeri geleceğini riske atarak aldığı bu tek karar, yıllar sonra bir ulusun liderliğini tanımlayacak olan öngörü ve sarsılmaz iradenin ilk ve en güçlü tezahürüydü.

--------------------------------------------------------------------------------

3. Sanıldığından Çok Daha Fazlası: "Albay" Rütbesinin Ardındaki Gerçek Komuta Gücü

Atatürk'ün Çanakkale'deki rolünü önemsizleştirmeye yönelik bazı anlatılar, onun o dönemdeki "Yarbay" veya "Albay" rütbesine odaklanarak sınırlı bir etkiye sahip olduğu algısını yaratır. Oysa bu, dönemin Osmanlı komuta yapısını ve savaşın gerçeklerini göz ardı eden anakronik bir yaklaşımdır.

Osmanlı Devleti'nin son dönemlerindeki sürekli savaşlar, subay kayıpları ve "tasfiye-i rüteb" (rütbelerin indirilmesi) kanunu gibi etkenler, yüksek rütbeli subay sayısını ciddi oranda azaltmıştı. Bu nedenle Albay gibi rütbeler, bugünkü karşılıklarından çok daha büyük askeri birliklere ve stratejik sorumluluklara sahipti.

Somut veriler, bu gerçeği çarpıcı bir şekilde ortaya koyar: Albay Mustafa Kemal, Anafartalar Grubu Komutanı olarak atandığında, üç kolordudan oluşan devasa bir kuvvete komuta ediyordu. Bu kuvvet, Gelibolu Yarımadası'ndaki toplam 18 Türk tümeninden 10'unu kapsıyordu. Başka bir deyişle, yarımadadaki tüm Osmanlı 5. Ordusu'nun yarısından fazlasına tek başına komuta etmekteydi. Bu yetki, Müttefik ordularındaki bir Orgeneral yetkisine denkti. Nitekim Mustafa Kemal, komutası altındaki birliklerle, aralarında Başkomutan General Hamilton'ın da bulunduğu 13'ten fazla İngiliz generalinin yönettiği kuvvetlere karşı savaşmıştır. Dolayısıyla rütbesi, üstlendiği muazzam stratejik komutanın ve tarihin akışını değiştiren sorumluluğunun gerçek bir ölçüsü değildi.

--------------------------------------------------------------------------------

4. Kadın Devrimi Bir "Ata Nimetiydi": Toplumsal Değişimin Yukarıdan Aşağıya İnşası

Türkiye'de kadın hakları devrimi, pek çok Batı ülkesinin aksine, on yıllar süren yaygın halk mücadeleleri ve tabandan gelen bir baskı sonucu kazanılmamıştır. Tarihsel olarak bakıldığında, Cumhuriyet öncesi dönemde "Teali-i Nisvan Cemiyeti" (1909) ve "Müdafaa-i Hukuk-i Nisvan Cemiyeti" (1913) gibi öncü kadın hareketleri varlık göstermiş olsa da, toplumsal dönüşüm sınırlı kalmıştır. Esas devrim, Atatürk'ün vizyonuyla doğrudan devlet eliyle gerçekleştirilen, yukarıdan aşağıya bir inşa süreciyle hayata geçirilmiştir. Bu nedenle bu haklar, bir "ata nimeti" (atadan, babadan gelen bir lütuf) olarak tanımlanır.

Atatürk'ün bu konudaki yaklaşımı, dönemin koşulları içinde hem radikal hem de son derece nüanslıydı. Temel argümanı şuydu: Bir milletin yarısı zincirlerle bağlıyken diğer yarısının yükselmesi mümkün değildir. Kadınların eğitimini, ilim ve irfan öğrenmelerini ilahi bir gereklilik ("Allahın emrettiği şey") olarak görmüştür. Annelik görevine ise büyük bir önem atfeder:

"Kadının en büyük vazifesi analıktır. İlk terbiye verilen yerin ana kucağı olduğu düşünülürse, bu vazifenin ehemmiyeti lâyıkıyla anlaşılır."

Ancak onun için bu kutsal görev, kadının eğitimini daha az değil, tam tersine daha da zorunlu kılıyordu; zira aydın bir nesil ancak aydın anneler tarafından yetiştirilebilirdi. Giyim konusunda ise pragmatik ve ılımlı bir tutum sergilemiş, kadınlar için başörtüsünü kanunen asla yasaklamamıştır. Ona göre asıl mücadele kıyafetle değil, aydınlanma, irfan ve erdemle ("asıl mühim olanın nur ile, irfan ile, fazilet-i hakikiyye ile süslenme ve donanma") verilmeliydi.

Bu vizyonun en somut sonucu, 1926 Medeni Kanunu ile gelen devrim niteliğindeki kazanımlardır: Çok eşliliğin kaldırılması, boşanma ve miras konularında kadın-erkek eşitliğinin sağlanması ve resmi nikâh zorunluluğu. Bu adımlar, birkaç yıl içinde, başka toplumlarda nesiller süren mücadelelerin sonucunu aşan bir toplumsal dönüşümü ateşlemiştir.

--------------------------------------------------------------------------------

5. Son Nefesine Kadar Devlet İşleri: Sağlığını "Şahsi Meselesi" Uğruna Feda Edişi

Atatürk'ün hayatının son ayları, sadece tıbbi bir kötüleşme süreci değil, aynı zamanda bir liderin kendini ülkesine adanmışlığının en dokunaklı kanıtıdır. Sağlığının hızla bozulması, onun en büyük "şahsi meselesi" olan Hatay için gösterdiği amansız çabayla doğrudan bağlantılıdır. Mayıs 1938'de çıktığı yorucu Mersin ve Adana gezileri, Hatay müzakereleri sırasında Fransa'ya askeri kararlılığı gösterme amacı taşıyordu ve bu geziler, hastalığına son ve ölümcül darbeyi vurdu.

Doktorların "repo absolü" (mutlak istirahat) emrine rağmen devlet işlerinden bir an bile geri durmadı. Bu dönemde Savarona yatında 3,5 saat süren bir Bakanlar Kurulu toplantısına başkanlık etti. Ancak onun bu hummalı çalışması basit bir iş ahlakının ötesinde, derin bir stratejik öngörünün sonucuydu. Hasta yatağından Başbakan Celal Bayar ile ülkenin dört yıllık ekonomik planını incelerken şunları söylemişti: "Bizim bu ve buna benzeri başarmamız için en çok üç sene süremiz vardır... Bütçe filân düşünmeye gerek yoktur; memleketin bütün kuvvet kaynaklarını seferber ederek bu işleri yapmak lazımdır." Bu, yaklaşan İkinci Dünya Savaşı'nı öngören bir liderin, ülkesini yaklaşan fırtınaya karşı ekonomik olarak güçlendirmek için zamana karşı verdiği son yarışıydı.

Hastalığının en ağırlaştığı günlerde dahi zihni milletin ve devletin meseleleriyle meşguldü. Kendisini muayeneye gelen doktoru Prof. Dr. Neşet Ömer İrdelp'i gördüğünde kayıtlara geçen son sözü, bir selamlaşma ifadesi olan "Aleykümesselâm." olmuştur. Bu son dönem, onun hayatını sadece yönettiği değil, aynı zamanda uğruna feda ettiği bir ulusa adanmışlığının nihai vesikası olarak tarihe geçmiştir.

--------------------------------------------------------------------------------

Sonuç: Tarihin Sayfalarından Bugüne

Bu beş örnek; emirsiz inisiyatif alan cesur bir askeri yenilikçiyi, sabırlı ve kararlı bir diplomatı, incelikli bir sosyal mühendisi ve ülkesinin davasına olan kişisel bağlılığı ölüm karşısında dahi sınır tanımayan bir insanı ortaya koymaktadır. Atatürk'ün liderliği, sadece kazanılan savaşlar ve ilan edilen kanunlarla değil, bu gibi az bilinen anlardaki derin karakteriyle de şekillenmiştir.

Tarihin bu derin ve çok katmanlı portresine baktığımızda, günümüzün zorlukları için hangi dersleri çıkarabiliriz?